Dodany 09/12/2015 o 06:15 przez Administrator
Geneza
Zamysł utworzenia w Katowicach wyższej uczelni humanistycznej pojawił się wśród reprezentantów regionalnych elit już w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Z powodu braku odpowiednich kadr naukowo-dydaktycznych oraz zbyt silnej pozycji ośrodka krakowskiego nie zapadły jednak wówczas wiążące decyzje w tej sprawie. Wydarzenia II wojny światowej, w tym szczególne spustoszenia wśród polskich kręgów intelektualnych regionu, sprawiły, że po zakończeniu wojny ponownie odrodziła się inicjatywa utworzenia uniwersytetu, który zlokalizowany miał zostać w stolicy województwa śląskiego. W tym celu w maju 1945 roku powstał Obywatelski Komitet Przygotowawczy Uniwersytetu Śląskiego (skupiający uczonych, przedstawicieli środowiska kulturalnego, działaczy gospodarczych i wysokich urzędników wojewódzkiego szczebla). Ówczesne centralne władze partyjno-państwowe nie widziały jednak potrzeby stworzenia w Katowicach uczelni humanistycznej, uznając za bardziej predystynowany do tego ośrodek wrocławski. Dla podkreślenia zdecydowanie przemysłowego charakteru części górnośląskiej zezwolono natomiast na utworzenie Politechniki Śląskiej w Gliwicach i wznowienie działalności, sięgającego swym początkiem do 1937 roku, Wyższego Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych w Katowicach (od 1974 roku przekształconego w Akademię Ekonomiczną, obecnie Uniwersytetu Ekonomicznego im. Karola Adamieckiego).
W miarę upływu lat i zmieniających się uwarunkowań, starania mające na celu uruchomienie humanistycznej placówki zaczęły przynosić efekty. W 1950 roku powstała w Katowicach Wyższa Szkoła Pedagogiczna [WSP], a w roku akademickim 1957/1958 otwarto w niej wieczorowe studia historyczne dla osób pracujących. Powstał wówczas Wydział Filologiczno-Historyczny [WF-H], w ramach którego utworzono Katedrę Historii. To właśnie w tej placówce należy widzieć jednego z protoplastów dzisiejszego Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego. Pierwszym kierownikiem Katedry został badacz historii Śląska i absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego [UJ] Kazimierz Popiołek, w tym okresie związany ze Śląskim Instytutem Naukowym [ŚIN] w Katowicach, który opracował pięcioletni program studiów historycznych. Dużą część programu zajmowały treści związane z archeologią i historią średniowieczną, można też było dostrzec pierwsze symptomy badań regionalnych (zwłaszcza poprzez dobór tematyki prac magisterskich). Początkowo studia historyczne prowadziło zaledwie kilkoro pracowników, m.in. specjalizujący się w historii wojskowości inny wychowanek UJ Jan Pachoński, związana najpierw z Uniwersytetem im. Jana Kazimierza we Lwowie, a następnie UJ mediewistka Julia Radziszewska oraz wspomniany już K. Popiołek.
Początek lat 60. XX wieku przyniósł dalszy rozwój Katedry Historii WSP. W 1962 roku WF-H uzyskał prawo nadawania stopni doktorskich, od 1965 roku działało na kierunku historycznym Studium Zaoczne dla absolwentów studiów nauczycielskich. Katedrą od 1963 roku kierował J. Pachoński. Ważnym momentem dla rozwoju szkolnictwa wyższego na terenie ówczesnego województwa katowickiego był także rok 1962. Zapadła wówczas decyzja o utworzeniu w Katowicach filii krakowskiego UJ (prorektorem został K. Popiołek), w której otwarto jednak jedynie kierunki techniczne. Tym samym WSP pozostawała nadal jedynym ośrodkiem kształcenia humanistycznego (w zakresie studiów wyższych) w Katowicach. Współistnienie w stolicy województwa WSP i filii UJ stało się jednak podstawą działań, które w efekcie przyniosły powstanie nowej uczelni wyższej. W latach 1966-1968 regionalne środowiska naukowe prowadziły zakulisowe działania, zmierzające do utworzenia samodzielnego uniwersytetu, uzyskując w tej mierze także poparcie miejscowych wojewódzkich władz partyjnych i administracyjnych. Starania te nałożyły się na wydarzenia związane z tzw. Marcem 1968 roku. Polityczne zawirowania tego okresu przyczyniły się do decyzji centralnych władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej o utworzeniu Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Powstanie nowej jednostki nastąpiło przez połączenie WSP i katowickiej filii UJ, na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 8 czerwca 1968 roku.
W ramach Uniwersytetu Śląskiego w realiach PRL (w latach 1968-1989)
Inauguracja pierwszego roku akademickiego UŚ miała miejsce 1 października 1968 roku. Rektorem nowo powołanego uniwersytetu został uprzedni rektor filii UJ, K. Popiołek. Historia stała się jednym z kierunków studiów, które można było studiować w ramach utworzonego wraz z uniwersytetem w 1968 roku Wydziału Humanistycznego (obok niego u progu powstania UŚ istniały Wydziały: Matematyczny, Fizyki i Chemii, Prawa i Administracji oraz Techniczny). W roku akademickim 1968/1969 historycy prowadzili swoją działalność w ramach Zespołowej Katedry Historii, a po wprowadzeniu w życie nowej organizacji uczelni wyższych (26 czerwca 1969 roku) w ramach Instytutu Historii [IH].
Katedra Historii w pierwszym okresie była niewielką jednostką organizacyjną, której kadra naukowo-dydaktyczna wywodziła się głownie z ośrodków współtworzących UŚ. Jej pierwszymi etatowymi pracownikami byli: K. Popiołek (jednocześnie pierwszy dyrektor IH), J. Pachoński, Wanda Zarembina, J. Radziszewska, Alfons Mrowiec, Kazimierz Sarna, Mieczysław Grzyb, Tadeusz Żerdziński oraz Tadeusz Kaszper.
Podjęte starania, którym patronował rektor K. Popiołek, pozwoliły na rozbudowę organizacyjną i naukową jednostki. Osiągnięty stan kadrowy (dzięki pozyskaniu nowych uczonych) umożliwił utworzenie w ramach IH początkowo dwóch zakładów: Historii Starożytnej i Średniowiecznej (kierował nim przybyły z Uniwersytetu Łódzkiego znawca epoki Jagiellonów Stefan Maria Kuczyński) oraz Historii Nowożytnej i Najnowszej (na czele stanął J. Pachoński). Z powodu szczupłości kadr w najwcześniejszym okresie istnienia UŚ funkcjonowały jedynie studia historyczne wieczorowe (dla pracujących), studenci studiów stacjonarnych rozpoczęli tu studia dopiero w 1969 roku. Pierwsza grupa 37 absolwentów IH UŚ opuściła mury uczelni w 1974 roku.
Początek dekady lat 70. XX wieku stanowił okres, w którym dzięki wsparciu wojewódzkich władz partyjno-państwowych w IH zatrudniono kolejnych naukowców, spośród których wielu na długie lata związało się z katowickim ośrodkiem. Poza wymienionymi dotąd byli to m.in.: Józef Szymański (specjalista z zakresu nauk pomocniczych historii), Wacław Długoborski (badacz zajmujący się historią gospodarczą i historia Śląska w XIX wieku), Henryk Zieliński (historyk badający dzieje Śląska w XX wieku), Jerzy Szydłowski (historyk starożytności na ziemiach polskich), Józef Chlebowczyk (historyk Europy Środkowo-Wschodniej), Andrzej Kunisz (historyk starożytności) i Henryk Rechowicz (historyk Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego w XX wieku). W grupie pierwszych asystentów IH znaleźli się przede wszystkim młodzi wówczas absolwenci historii UJ: Maria Kwaśny, Maciej Salamon, Anna Krupska, Barbara Trelińska, Antoni Barciak oraz Janusz Gruchała.
Od samego początku IH mógł liczyć na zrozumienie i wsparcie ze strony władz rektorskich. Nie inaczej było po zmianie na stanowisku retora UŚ, która nastąpiła w 1972 roku. Następcą K. Popiołka został bowiem kolejny historyk, prof. H. Rechowicz. Do dokonań nowego rektora z pewnością zaliczyć można reorganizację struktury uczelni i powołanie do życia nowych jednostek (z początkiem roku akademickiego 1973/1974 Wydziałów: Filologicznego, Nauk Społecznych oraz Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska). Prowadzone przezeń działania, oparte o głoszoną ideę rozwoju humanistyki (tłumaczoną „potrzebą humanizacji środowiska”) pozwoliły na systematyczne wzmacnianie potencjału Wydziału Nauk Społecznych [WNS], a w jego ramach IH. Dość podkreślić, że dzisiejsza struktura instytutowa WNS funkcjonuje w stanie niemal niemienionym od 1976 roku. Po krótkim okresie, gdy lokalizacja WNS (wcześniej Wydziału Humanistycznego) znajdowała się w budynku przy ul. Wita Stwosza 17/17a (dzisiejszy budynek Śląskiego Seminarium Duchownego), od roku akademickiego 1978/1979 swą siedzibę zyskała w nowo wybudowanym gmachu na ul. Bankowej 11 (budynek ten pozostaje siedzibą WNS do chwili obecnej).
W dekadzie lat 70. IH wzmocnił i ustabilizował swoją pozycję. Kadra składała się z naukowców pochodzących z różnych środowisk: obok pracowników związanych uprzednio z UJ (J. Pachoński, J. Radziszewska, Henryk Kocój), były to osoby wcześniej pracujące w ŚIN (m.in. H. Rechowicz, J. Chlebowczyk, Maria W. Wanatowicz, Franciszek Serafin, Eugeniusz Kopeć), historycy związani z placówkami naukowymi Wrocławia (Michał Komaszyński, W. Długoborski, Stanisław Michalkiewicz), związany najsilniej z Uniwersytetem Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie J. Szymański czy wcześniej zatrudniony w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Katowicach Jerzy Jaros. Chęć wpływu władz partyjno-państwowych na proces kształcenia i badań naukowych w IH UŚ wpłynęła także na zatrudnienie w jego strukturach grupy historyków-marksistów, wśród których niewątpliwie najważniejszą postacią (obok H. Rechowicza) był Andrzej Werblan, dyrektor Instytutu Podstawowych Problemów Marksizmu i Leninizmu KC PZPR i przez wiele lat główny ideolog Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Wśród wykładowców w latach 70. pojawili się także pierwsi absolwenci IH UŚ, by wymienić tylko związanych z IH przez kolejne dekady: Wiesława Kaczanowicza, Idziego Panica, Annę Glimos-Nadgórską, Norberta Rogosza, Sylwestra Fertacza i Urszulę Zgorzelską. Przypadająca na lata 70. XX wieku rozbudowa IH przejawiała się także w rozszerzeniu struktury organizacyjnej (pojawiały się kolejne zakłady), wiązała się także ze zwiększeniem nacisku na badania nad historią XX wieku (zwłaszcza „historią ruchu robotniczego”). Wszystkie te działania wpłynęły na wzrost znaczenia IH UŚ w skali kraju, czego wymiernym dowodem było przyznanie mu organizacji XII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (17-20 września 1979 roku). Był to pierwszy w historii tego typu zjazd, który miał miejsce na Górnym Śląsku.
Istotną cezurą w dziejach IH UŚ pozostaje okres „karnawału Solidarności”. Ożywienie polityczne przełomu lat 70. i 80. XX wieku przyniosło również aktywizację instytutowej społeczności: we wrześniu 1980 roku pierwsza na uczelni grupa Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” została zarejestrowana właśnie na WNS (działała przy Międzyzakładowym Komitecie Strajkowym – Huta Katowice, reprezentantem historyków we władzach był Marek Nita). W listopadzie tego samego roku na WNS powstało Niezależne Zrzeszenie Studentów, z silnym udziałem studentów IH. Mimo posiadanej „łatki” jednego z bardziej zideologizowanych wydziałów „czerwonego” Uniwersytetu historycy UŚ weszli w skład wielu „odwilżowych” formacji, przede wszystkim aktywnie współtworząc Wszechnicę Górnośląską – podmiot zajmujący się upowszechnianiem efektów badań naukowych bez narzucanych dotąd przez władze ograniczeń cenzorskich. Wśród członków i konsultantów Rady znaleźli się m.in. A. Barciak, J. Gruchała oraz S. Fertacz.
Warto wskazać także, że wydarzenia Sierpnia 1980 przyniosły zmiany na szczeblach władz UŚ: odsunięcie z funkcji rektora H. Rechowicza. Ważnym także dla studentów historii aspektem Sierpnia 1980 roku był szeroki dostęp do trudno dotychczas dostępnej literatury zagranicznej i wydawnictw drugiego obiegu. W wyniku wprowadzenia stanu wojennego zostało aresztowanych i internowanych kilkudziesięciu studentów i pracowników UŚ (wśród nich studenci IH: Tomasz Jankowski, Jan Jurkiewicz, Maciej Klich, Piotr Lazar, Jędrzej Lipski i Zbigniew Skurzok). Podobnie jak w całej uczelni również IH poddany został procesowi weryfikacji pracowników pod względem politycznym. Skutkiem przeobrażeń dekady lat 80. była stagnacja widoczna także w działalności Instytutu. Osłabła działalność badawcza pracowników, zahamowane zostały też ich awanse naukowe. Niemniej także w dekadzie lat 80. IH pojawili się cała generacja nowych badaczy-wykładowców, którzy odtąd stanowili o sile katowickiego ośrodka (wśród nich m.in.: Piotr Boroń, Zbigniew Hojka, Joanna Januszewska-Jurkiewicz, Ryszard Kaczmarek, Kazimierz Miroszewski, Dariusz Nawrot, Krzysztof Nowak czy Jerzy Sperka).
W ramach Uniwersytetu Śląskiego w realiach III RP (po 1989 roku)
Transformacja systemowa 1989 roku spowodowała znaczące zmiany w niemal wszystkich sfe-rach życia, w tym także w zakresie szkolnictwa wyższego. Postępujący proces tzw. skolaryzacji przyniósł niespotykany dotąd wzrost liczby studentów historii, wymuszając niejako rozwój struktury UŚ, a w jego strukturach także IH. Przełom wieków przyniósł także zmianę wymuszoną demograficznie zmianę pokoleniową. W miejsce osób ustępujących z IH w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego, często pracujących niemal od początku istnienia Instytutu (choć część pracowników opuściła mury IH z powodu nie uzyskania w wyznaczonym terminie awansów naukowych), pojawiali się kolejni badacze (w grupie, która zasiliła IH w ostatniej dekadzie XX wieku znaleźli się m.in.: Bożena Czwojdrak, Maciej Fic, Agata Kluczek, Lech Krzyżanowski, Tomasz Pawelec, Dariusz Rolnik oraz Aleksandra Skrzypietz). Dołączyli do nich zatrudnieni już w XXI wieku kolejni naukowcy (m.in. Wacław Gojniczek, Dorota Malczewska-Pawelec, Miłosz Skrzypek, Jarosław Tomasiewicz czy Ryszard Skowron), powodując, że kadrę naukowo-badawczą IH (według stanu z końca 2018 roku liczącą 24 samodzielnych pracowników nauki), uznać należy za jedną z najsilniejszych w jego historii. Jej trzon stanowią aktualnie absolwenci IH UŚ, ale wśród pracowników są także byli studenci UJ, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie czy Uniwersytetu Łódzkiego. Do silnych stron IH zaliczyć należy także bez wątpienia zainicjowanie dwóch serii czasopism parametryzowanych (od 1999 roku rocznika „Średniowiecze Polski i Powszechne”, a od 2000 rocznika „Wieków Starych i Nowych”), a także współpracę w wydawaniu międzynarodowego półrocznika „Insterstitio-East European Review of Historical and Cultural Anthropology”, wydawanego przez Institute of Social History „ProMemoria” Moldova State University oraz „Śląskiego Almanachu Powstańczego”, wydawanego wspólnie z Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach oraz katowickim oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej.
Ostatnie lata stały się okresem, w którym IH włączył się w proces reorganizacji szkolnictwa wyższego. W ramach realizacji tzw. edukacji promienistej do 2013 studia historyczne prowadzone były także w uruchomionym w 2001 roku Ośrodku Dydaktycznym UŚ w Rybniku. Od roku 2005 dotychczasową formuję jednolitych 5-letnich studiów magisterskich zastąpiły wprowadzone w ramach tzw. systemu bolońskiego 3-letnie studia licencjackie oraz 2-letnie studia magisterskie. Odpowiadając na zapotrzebowania rynku pracy od 2013 roku IH rozpoczął także studia na nowym kierunku – turystyce historycznej, systematycznie udoskonala też swoją ofertę edukacyjną (m.in. poprzez projekt Środkowoeuropejskich Studiów Historycznych czy realizowanych z Wydziałem Nauk o Ziemi nowych studiów magisterskich z „Turystyki”). Ofertę edukacyjną dopełnia propozycja studiów podyplomowych. Rokrocznie prowadzone są Podyplomowe Kwalifikacyjne Studia Historyczne, cyklicznie podejmowane są inicjatywy przedsięwzięć współfinansowanych przez Europejski Fundusz Społeczny (w latach 2007-2008 Podyplomowych Studiów w zakresie ICT, języka obcego oraz wiedzy o społeczeństwie oraz Podyplomowych Studiów w zakresie ICT, języka obcego oraz historii; w latach 2011-2013 Podyplomowych Studiów w zakresie ICT, języka obcego oraz historii i społeczeństwa. Dziedzictwa epok), przygotowana propozycja obejmuje także Podyplomowe Historyczne Studia Śląskoznawcze.
Aktualna struktura organizacyjna IH oraz zatrudnieni pracownicy (z których większość posiada cenzus samodzielnego pracownika naukowego) pozwala na prowadzenie badań naukowych we wszystkich epokach historycznych, gwarantując właściwy poziom prowadzonej edukacji. Historycy UŚ są autorami licznych i znaczących prac naukowych, także nagradzanych przez liczące się środowiskowe gremia. Pracownicy IH angażują się także w działalność organizacyjną UŚ. Na przestrzeni lat we władzach dziekańskich WNS (wcześniej Wydziału Humanistycznego) zasiadali m.in.: H. Zieliński, J. Szydłowski, M.W. Wanatowicz, Zbigniew Kiereś, R. Kaczmarek, W. Kaczanowicz i K. Miroszewski.
Dyrektorzy Instytutu Historii (1969-2016)
| Lp. | imię i nazwisko | okres kadencji |
| 1. | Prof. dr hab. Kazimierz Popiołek | 1 VII 1969 – 30 IX 1971 |
| 2. | Prof. dr hab. Henryk Zieliński | 1 X 1971 – 30 IX 1972 |
| 3. | Prof. dr hab. Stefan M. Kuczyński | 1 X 1972 – 30 IX 1974 |
| 4. | Prof. dr hab. Józef Chlebowczyk | 1 X 1974 – 31 VIII 1975 |
| 5. | Prof. dr hab. Józef Chlebowczyk | 1 IX 1975 – 1 X 1976 |
| 6. | Prof. dr Wacław Długoborski | 1 X 1976 – 30 VIII 1978 |
| 7. | Prof. dr hab. Henryk Rechowicz | 1 IX 1978 – 1 X 1980 |
| 8. | Prof. dr hab. Andrzej Kunisz | 1 X 1980 – 31 VIII 1981 |
| 9. | Prof. dr hab. Andrzej Kunisz | 1 X 1981 – 31 VIII 1984 |
| 10. | Prof. dr hab. Stanisław Michalkiewicz | 1 IX 1984 – 7 XII 1985 |
| 11. | Prof. dr hab. Jerzy Szydłowski | 1 II 1986 – 31 VIII 1987 |
| 12. | Prof. dr hab. Jerzy Szydłowski | 1 IX 1987 – 31 VIII 1990 |
| 13. | Prof. dr hab. Jerzy Szydłowski | 1 IX 1990 – 31 VIII 1993 |
| 14. | Prof. dr hab. Andrzej Kunisz | 1 IX 1993 – 31 VIII 1996 |
| 15. | Prof. dr hab. Andrzej Kunisz | 1 IX 1996 – 31 XI 1998 |
| 16. | Prof. dr hab. Idzi Panic (p.o.) | 1 XII 1998 – 31 VIII 1999 |
| 17. | Prof. dr hab. Idzi Panic | 1 IX 1999 – 31 VIII 2002 |
| 18. | Prof. dr hab. Maria Wanda Wanatowicz | 1 IX 2002 – 31 VIII 2005 |
| 19. | Prof. dr hab. Maria Wanda Wanatowicz | 1 IX 2005 – 31 VIII 2008 |
| 20. | Prof. dr hab. Ryszard Kaczmarek | 1 IX 2008 – 31 VIII 2012 |
| 21. | Prof. dr hab. Jerzy Sperka | 1 IX 2012 – 31 VIII 2016 |
| 22. | Prof. dr hab. Jerzy Sperka | 1 IX 2016 – |
Wykaz najważniejszych wykorzystanych źródeł i literatury:
Archiwum Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
„Mądrość zbudowała sobie dom…”. Uniwersytet Śląski 1968-2008. Dzieje, dokumentacja, źródła, red. A. Barciak, Katowice 2008.
„Non omnis moriar”. Zmarli Pracownicy Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach 1968-2008, red. A. Barciak. Katowice 2008.
35 lat Studenckiego Koła Naukowego Historyków, red. I. Lar. Katowice 2004.
A. Topol, Kazimierz Popiołek i jego czasy (1903-1986). Katowice-Warszawa 2004.
M. Fic, Między nauką a propagandą. Śląski Instytut Naukowy im. Jacka Koraszewskiego w Katowicach (1957-1992). Katowice 2014.
Wyrósł z dobrego drzewa… Uniwersytet Śląski 1968-1998. Fakty, dokumenty, relacje, red. A. Barciak, Katowice 1998.
Maciej Fic (przy współpracy Mirosława Węckiego oraz Jakuba Grudniewskiego)
